Yunus Türkölmez, "Kasaba Köyü Mahmut Bey Camii, Kastamonu" başlıklı makalesini okuyucularına sundu.
1292- 1461 yılları arasında Kastamonu ve Sinop bölgesinde hüküm süren Candaroğulları Beyliği hükümdarlarından Emir Adil Bey'in (1346-1361) oğlu Mahmud Bey tarafından bir cuma camii olarak yaptırılmıştır.
Giriş kapısının üstünde yer alan, küçük mermer kitabesine göre (Arapça) Adil Bey oğlu büyük emir Mahmut Bey'in, hicri 768 (miladi 1366) senesi Ramazan ayında, caminin yapımını emrettiği yazılıdır.
Ancak Candaroğulları tarihinde gerçekten büyük emirlik, ya da Beylik yapıp yapmadığı tartışmalıdır. Çünkü tarihçilere göre Adil Bey ölünce yerine “Kötürüm” lakabıyla anılan oğlu Bayezid geçer. Kestirdiği paralarda unvanı Celaleddin olan Kötürüm Bayezid’ın da muhtemelen 1361 yılında bey olduğu yazılıdır. (1361-1385)
Emir Mahmud Beyin ise ağabeyi Kötürüm Bayezid döneminin Seraskeri olduğu sanılmaktadır. Mahmut Bey’in 1374 tarihli vakfiyesinde Kasaba Köyündeki tüm arazisini bu camiye vakfettiği yazılıdır.
Mimari özellikleri ile Anadolu Selçuklu dönemi ve Beylikler döneminin önemli eserleri arasında yer alan cami dikdörtgen biçiminde (17,9 x 11,55 m) bir plana sahiptir. Etrafı 120 cm. kalınlığında taş duvarlarla çevrilidir.
Caminin namaz kılınan ana mekânı 11,45x9,10 metre ölçülerinde olup, mihrap yönüne doğru ahşap direklerle üç nefe (bölüme) ayrılmıştır. Caminin tavanı (içten) son derece etkileyici bir ahşap ustalığı eseridir.
Anadolu’daki çivisiz camilerin eskilerinden ve en önemli örneklerinden birsidir. Caminin çatısı kiremitle örtülü ve ahşap olup bindirme tekniğinde yapılmıştır.
Caminin önünde, dışarıya doğru açılan bir son cemaat yeri mevcuttur. Dört adet yuvarlak ve kalın kesitli ahşap direk tarafından taşınan, yüksek tavanlı son cemaat mahallinden, cami iç mekanına girilir.
Caminin kesme taştan yapılmış minaresi orijinal olmayıp 1943 yılında meydana gelen Tosya depreminde yıkılan minarenin yerine 1945 yılında yapıldığı bilgisi mevcuttur. Zaten minarenin yapıya yanaşma şeklinden sonradan yapıldığı rahatlıkla anlaşılmaktadır.
Caminin en göz alıcı elemanlarından olan ahşap kapısı 1977 yılında çalınmış ve bir süre sonra Manisa'da bir okulun bahçesinde bulunmuştur. Daha sonra da Kastamonu Liva Paşa Konağı Etnografya Müzesi'nde muhafaza altına alınarak teşhire sunulmuştur. Yerine de Kastamonu’nun ahşap oymacılık ustalarından Hikmet Değirmencioğlu tarafından yapılan bir benzeri yerleştirilmiştir.
Büyük bir sanat şâheseri olan bu kapının ustasının; 14. yüzyılda yaşamış, Ankaralı büyük ahşap ustalarından Nakkaş Mahmut oğlu Abdullah olduğu kuvvetle muhtemeldir. Abdullah ustanın aynı zamanda Kastamonu'daki İbn Neccâr Camii kapısını da inşa eden usta olduğu bilinmektedir. Bu iki kapının da mimari detayları aynı özellikler taşımaktadır.
Caminin minberinin de aynı ustanın eseri olduğu tahmin edilmektedir.
Cami içindeki tüm ahşap yüzeylerde kökboyası kullanılmış ve kalem işi süslemeler yapılmıştır. İşleme ve süslemelerde daha çok geometrik motifler ile sonsuzluk teması işlenmiş ve ayrıca çeşitli bitkisel motifler de stilize olarak işlenmiştir.
Yangın tehlikesi sebebiyle camide elektrik tesisatı bulunmamaktadır.
15 Nisan 2014 tarihinde UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'ne eklenen cami 2023 yılında Riyad'da düzenlenen 45. UNESCO Dünya Miras Komitesi toplantısında alınan kararla da "Anadolu'nun Orta Çağ Dönemi Ahşap Direkli ve Kirişli Camilerinden birisi olarak Dünya Mirası ilan edilmiştir.
